„Nie jest ważne by być lepszym niż ktoś inny, ale by być lepszym niż wczoraj”.
Jigoro Kano – twórca judo
Wkraczając w świat sportu młody sportowiec staje przed wieloma wyzwaniami, przygodami, problemami, ale również chwilami radości i smutku. Niesiony początkowo ciekawością, chęcią zabawy i kontaktu z rówieśnikami powoli przeistacza się w świadomego i nastawionego na rozwój człowieka. Jednak czy ta droga jest „łagodna” jak zakładał Jigoro Kano – twórca judo?
Emocje towarzyszą przygodzie sportowej już od jej startu. Słowo „emocja” pochodzi od łacińskiego emovere - poruszać, wzruszać. Dzięki nim zbliżamy się do jednych rzeczy, a unikamy innych. W sporcie dostrzegamy ich szeroki zakres od ekscytacji i radości po frustrację i złość (1). Zadaniem trenera jest przygotowanie zawodnika nie tylko fizycznie, ale też mentalnie do przyjmowania aktywności fizycznej z całym spektrum emocji. Przykre sytuacje związane ze sportem mogą rzutować na całe życie młodego sportowca. Pozytywne wzmocnienie utwierdza trenującego, że to co robi ma sens. Ciekawy dobór ćwiczeń, urozmaicanie treningów, pogadanki wychowawcze, podkreślanie rozwoju zawodnika czy życie w szatni – to kilka aspektów, dzięki którym młody zawodnik chętniej będzie uczestniczył w zajęciach sportowych. Wg modelu i7W w sporcie, wzrastanie i wygrywanie jest efektem pozytywnej pracy trenera, na którą składają się Inspiracja, Wyjaśnianie, wymaganie, wspieranie, wynagradzanie i wyróżnianie (2). Bardzo ważna jest również współpraca z rodzicem zawodnika.
W ukształtowaniu właściwej postawy dziecka może pomóc rodzicom i trenerom idea sportu pozytywnego, który zakłada, że najważniejszym elementem w szkoleniu zawodników jest odczuwanie przez nich radości i satysfakcji z treningów i zawodów (3). Dążyć należy do flow (przepływu), stanu koncentracji i całkowitego oddania się czynności treningowej. „Już koniec? Tak szybko?” to idealne podsumowanie treningu, podczas którego stracono poczucie czasu, a sportowiec doznał uczucia radości. Jednak na sportowej drodze mogą i zapewne pojawią się przeszkody w postaci negatywnych emocji. Są to między innymi frustracja i złość, smutek, bezradność, które obniżają pewność siebie zawodnika, prowadzą do wypalenia i utraty poczucia sensu treningu.
Jedną z korzyści uprawiania sportu przez dzieci jest to, że daje on możliwość doświadczania różnych emocji i pomaga w uczeniu się jak je wyrażać i jak je kontrolować. Mistrzem może nazwać się ten, który, pomimo negatywnych emocji koncentruje się na zadaniu i utrzymuje optymalny poziom wykonania. Jak pokonać negatywne emocje, stres i presję w momencie startu? Zbyt ambitni zawodnicy sami na siebie nakładają olbrzymie oczekiwania. Co kiedy rodzic czy trener wywiera dodatkową presję, a młody zawodnik nie chce ich zawieźć?
Stres to brak równowagi fizjologicznej, który aktywuje reakcję zarówno fizjologiczną, jak i behawioralną w celu przywrócenia zaburzonej równowagi (4). Niewielka dawka stresu poprawia efektywność, ma dobry wpływ na samopoczucie, lecz nadmierna negatywnie wpływa na zdolności, funkcjonowanie psychiczne, emocjonalne i fizjologiczne. Z pomocą przychodzi najbardziej znany w psychologii prawo Yerkesa-Dodsona, mówiące, że w miarę wzrostu intensywności pobudzenia poziom wykonywania czynności do pewnego krytycznego momentu jest coraz lepszy, po czym zaczyna się pogarszać do całkowitej dezorganizacji. Im czynność bardziej złożona lub słabiej opanowana, tym niższy stopień pobudzenia sprzyja optymalnemu wykonaniu (1). Nadmierny stres i zbyt niski stres mogą utrudniać start zawodnika w zawodach. Mając taką wiedzę, trener i rodzic, indywidualnie podchodząc do każdego z zawodników, mogą przewidzieć rezultat zmagań swoich podopiecznych. Jednak ważna tu jest uważność, świadomość i komunikacja na linii trener – rodzic, rodzic – zawodnik, trener – zawodnik.
Judocy radzą sobie z narastającym stresem robiąc mocną rozgrzewkę lub słuchając muzyki. Koncertują się również na zadaniu, jakim jest najbliższa walka. Niektórzy „zaprzyjaźniają” się ze stresem, akceptują go. W takim podejściu do stresu ważną rolę odgrywa psycholog sportowy. Najczęstszymi stresorami mogą być wygórowane oczekiwania (swoje i innych), presja, czas, redukcja wagi, a nawet wzrok rywala. Presja często mobilizuje do walki i działania. Jednak są również zawodnicy, na których wpływa destrukcyjnie, paraliżuje. Należy wtedy indywidualnie dostosować metodę obniżania poziomu stresu. Trener ma tu do wyboru działania ukierunkowane na obniżenie nadmiernej motywacji (racjonalizacja celów, treningi relaksacyjne, wizualizacja), działania ukierunkowane na podwyższenie poczucia zaufania do siebie (ustanawianie realnych celów, uczestniczenie w planowaniu procesu treningowego, szukanie pozytywów, analiza osiągnięć), neutralizowanie skutków obciążeń i obecnych wymagań (odnowa biologiczna, uprawianie hobby pozasportowego, „frajdy” – kino, teatr) oraz nadawanie „większego sensu: działalności sportowej samej w sobie (5).
Rozpoczęcie treningu sportowego to ważna decyzja w życiu młodego człowieka. Idealnie jest trafić na mądrych dorosłych, którzy uważnie i świadomie przeprowadzą go przez sportowy świat. Będą traktować go podmiotowo, słuchać i słyszeć. Koniec końców przygoda ze sportem potrwa chwilę, a potem zależy nam na człowieku zdrowym i gotowym na dorosłe życie. Dlatego pamiętajmy, słowa profesora Zbigniewa Czajowskiego, że „sport jest dla dzieci, a nie dzieci dla sportu”.
- Blecharz J., Siekańska M. (2010). Radzenie sobie z emocjami we wczesnych stadiach rozwoju sportowego. [W:] M. Krawczyński (red.) Psychologia sportu dzieci i młodzieży.
- Poczwardowski, A., Serwotka, E., Tadzik, M. i Pogorzelska, A. (red., 2019). Poradnik Pozytywnego Trenera. Model i7W w sporcie.
- Poczwardowski A., Nowak A., Parzelski D., Kłodwcka- Różalska J. Psychologia sportu pozytywnego, „Sport Wyczynowy”, (2012)
- Buckworth J., Dishman R., O’Connor P., Tomporowski P. „Aktywność fizyczna w psychologii zdrowia” (2023)
- Błach W. „Judo. Szkolenie najmłodszych i trochę starszych” (2008)